Agape - miłość Boża
William Barclay
Język grecki należy do najbogatszych języków świata i jest niedościgniony w wyrażaniu różnych odcieni znaczeniowych. Zdarza
się często, że jednemu pojęciu odpowiada cała gama słów wyrażających jego różne odcienie znaczeniowe, podczas gdy np. w języku
angielskim czy polskim istnieje tylko jedno określenie. I tak polski wyraz miłość określa każdy rodzaj miłości. W języku
greckim natomiast istnieją aż cztery określenia, w tym także słowo agape. Pokrewne mu słowo agapan jest
czasownikową formą tego pojęcia i oczywiście znaczy kochać.
Miłość jest największą ze wszystkich cnót charakteryzujących chrześcijańskie zasady wiary. Dobrze byłoby odkryć jej pełne
znaczenie. Porównajmy to słowo z innymi greckimi określeniami miłości, zwracając jednocześnie uwagę na ich charakterystyczne
cechy i sens znaczeniowy.
¤ Rzeczownik eros i czasownik eran używane były przez Greków głównie na określenie miłości
między przedstawicielami dwóch płci. Mogły też oznaczać wybujałą ambicję bądź żarliwy patriotyzm, zasadniczo jednak określały
miłość fizyczną. Grzegorz z Nazjansu zdefiniował eros jako gorące i nie dające się powstrzymać pożądanie. Wyrazy te nie
występują w Nowym Testamencie.
¤ Rzeczownik storge i czasownik stergein dotyczyły przede wszystkim miłości rodzinnej. Używano
ich na określenie miłości ludu do swego przywódcy, miłości narodu do opiekuńczego bóstwa.Z reguły określało też miłość rodziców
do dzieci i dzieci do rodziców. Platon pisał: "Dziecko kocha (stergein) i jest kochane przez tych, którzy je zrodzili".
Słowo pokrewne temu znaczeniu często było używane w testamentach. Przy przekazywaniu spadku członkowi rodziny używano wyrażenia
kata filostorgian, tj. "ponieważ darzę cię uczuciem". Słowo to nie występuje w Nowym Testamencie, a pokrewny mu
przymiotnik pojawia się jeden raz. Występuje w Liście do Rzymian, w rozdziale dotyczącym etyki. Słowo filostorgos
zostało przetłumaczone jako miłość braterska (12,10). Określenie to wskazuje, że społeczność chrześcijańska nie jest klubem
towarzyskim, lecz rodziną.
¤ Najpospolitszymi słowami greckimi na określenie miłości były: rzeczownik filia i czasownik
filein. Używano ich na przykład określając spoglądanie na kogoś czułym wzrokiem. Także dla wyrażenia uczucia
przyjaźni i miłości męża i żony. Filein najlepiej jest przetłumaczyć jako pieścić. Zawiera w sobie element miłości
fizycznej, ale też coś więcej. Czasami rozumiano je jako całować. Wypowiadając te słowa Grecy wyrażali zawsze całe ciepło
rzeczywistego uczucia i prawdziwej ludzkiej miłości. W Nowym Testamencie filein użyte jest dla określenia rodzicielskiej
miłości ojca i matki oraz syna czy córki w stosunku do rodziców (Mt 10,37). To właśnie słowo określa miłość Jezusa do Łazarza
(J 11,36), a jeden raz użyto go dla wyrażenia miłości Jezusa do ukochanych uczniów (J 20,2). Słowa: filia i
filein pięknie wyrażają uczuciowe więzi między ludźmi.
¤ W Nowym Testamencie pojęcie miłości określają najczęściej: rzeczownik agape i czasownik agapan.
Zajmiemy się najpierw formą rzeczownikową. Agape nie jest wyrazem pochodzącym z klasycznej greki. W Septuagincie
występuje 14 razy dla określenia miłości fizycznej (np. Jr 2,2) i dwa razy (np. Eklez 9,1) jako określenie uczuć przeciwnych
nienawiści. W Septuagincie słowo agape nie było jeszcze wyrażeniem określającym coś wielkiego, ale istnieją miejsca
wskazujące, że zaczynało już ono tego znaczenia nabierać. Księga Mądrości używa go dla wyrażenia miłości Bożej (3,9) oraz
umiłowania mądrości (6,18).
W Liście Aristesa mówiącym o pięknie stwierdza się, że pobożność jest szczególną formą piękna, a jej siła tkwi w miłości
(agape), która jest darem Boga. Filon posługuje się słowem agape w jego najszlachetniejszym znaczeniu. Mówi, że
fobos (strach) i agape (miłość) są uczuciami pokrewnymi, i że oba charakteryzują uczucia człowieka wobec Boga.
Pomimo sporadycznego występowania słowa agape, stało się ono kluczowym wyrażeniem etyki Nowego Testamentu.
Czasownik agapan występuje w klasycznej grece częściej niż rzeczownik i oznacza: tkliwie powitać. Określa miłość do
pieniędzy lub drogich kamieni. Może też oznaczać: być zadowolonym z czegoś lub z jakiejś sytuacji. Raz użył go Plutarch w
sztuce "Perykles", opisując damę z towarzystwa pieszczącą ulubionego pieska. Ale zasadnicza różnica między filein a
agapan w grece klasycznej polega na tym, że ten drugi czasownik nie zawiera w sobie ciepła tak charakterystycznego dla
słowa filein. Są na to dwa dobitne przykłady. Dio Cassius przedstawia sławną mowę Antoniusza o Cezarze i mówi:
"Kochaliście (filein) go jak ojca i spoglądaliście na niego (agapan) jako na dobroczyńcę". Filein wyraża
tu gorącą miłość do ojca, zaś agapan określa czułą wdzięczność dla dobroczyńcy. W dziele "Memorabilia" Ksenofont opisał
pewien problem przedstawiony przez Arystrycha Sokratesowi. W wyniku działań wojennych zamieszkało z nim 14 krewniaczek. Nie
miały zajęcia, co stanowiło dość duży problem. Sokrates poradził mu, aby, nie bacząc na ich status społeczny, dał im
jakąkolwiek pracę. Arystarch tak uczynił, a sytuacja uległa poprawie. "Pojawiły się twarze szczęśliwe zamiast ponurych; kochały
(filein) go jako opiekuna, spoglądały na niego czule (agapan), ponieważ były pożyteczne". Jeszcze raz dostrzeżemy
ciepło w słowie filein, którego brak w określeniu agapan.
Nie jest prawdą, że Nowy Testament nigdy nie używa innych słów niż agape i agapan dla wyrażenia
chrześcijańskiej miłości. Kilkakrotnie posługuje się słowem filein, na przykład w opisie miłości ojcowskiej do syna (J
5,20), Bożej miłości do ludzi (J 16,27) i modlitw, jakie powinniśmy zanosić do Jezusa (1Kor 16,22). Prawdą jest jednak, że
filein występuje w Nowym Testamencie stosunkowo rzadko, podczas gdy agape pojawia się prawie 120 razy, a
agapan ponad 130 razy. Zanim szczegółowo zbadamy użycie tych słów, powinniśmy zapytać, dlaczego chrześcijański język
pominął inne greckie słowa określające miłość i skoncentrował się na omówionych powyżej.
Otóż wszystkie pozostałe terminy z biegiem czasu nabrały takiego znaczenia, które nie odpowiadało treściom biblijnym. Słowo
eros wiązało się ściśle z określeniem miłości fizycznej, wyrażało raczej pożądanie niż miłość. Wyraz storge
wiązał się z uczuciami rodzinnymi. Nigdy nie dotyczył miłości chrześcijańskiej. Wyrażenie filia przedstawiało piękno
miłości, wyrażało ciepło, bliskość i uczucie. Mogło być użyte w stosunku do osób bliskich i drogich, chrześcijaństwo zaś
potrzebowało słowa o znacznie szerszym zakresie znaczeniowym.
Tak więc najtrafniej określał chrześcijańską ideę miłości wyraz agape. Miłość chrześcijańska nie ma się przecież
rozciągać wyłącznie na najbliższych i najdroższych - czyli rodzinę i przyjaciół. Pojęcie to musi odnosić się do całej
chrześcijańskiej wspólnoty, sąsiadów, wrogów, wreszcie całego świata.
Wszystkie słowa określające miłość odnoszą się do uczuć. Określają przeżycia pojawiające się w człowieku jak nieproszony
gość, są w pewnym sensie nieuchronne. Nie można nie kochać rodziny. Tak jest też np. kiedy mówimy o zakochaniu się. Rozumiemy
przez to taki rodzaj miłości, która przychodzi nagle i któremu nie można zaradzić. Samo zakochanie się nie jest żadną
szczególną cnotą. Jest stanem, którego zaistnienie ma bardzo niewiele do czynienia ze świadomością - po prostu się zdarza.
Słowo agape zawiera treść głębszą.
Agape dotyczy umysłu - nie jest to uczucie pojawiające się w ludzkich sercach spontanicznie. Oznacza zasadę, którą
świadomie kierujemy się w życiu. Agape dotyczy woli. Oznacza zwycięstwo nad naturalnymi przejawami woli człowieka. Nikt
nie kocha swych wrogów. Aby kochać nieprzyjaciół, należy przezwyciężyć wszystkie złe skłonności i uczucia.
Agape, chrześcijańska miłość, nie jest jedynie doświadczeniem emocjonalnym, które ogarnia nas nagle i nieoczekiwanie.
Jest zasadą i rozmyślnym przezwyciężaniem woli. W istocie jest mocą do kochania ludzi, których nie lubimy. Chrześcijaństwo nie
nakazuje miłowania nieprzyjaciół w ten sam sposób, w jaki kochamy bliskich nam i drogich; byłoby to i niemożliwe, i
niewłaściwe. Ważne jest jednak, abyśmy ciągle kierowali się rozumem, aby nasza wola nadawała kierunek postawie wobec ludzi bez
względu na to kim są.
Co zatem oznacza wyraz agape? Najważniejszy tekst pozwalający zinterpretować jego znaczenie znajduje się w Ewangelii
Mateusza 5,43-48. Mowa tu o miłości do nieprzyjaciół. Jakie właściwe Bogu działanie zostało tu opisane? Zsyłanie deszczu na
sprawiedliwych i niesprawiedliwych, na złych i na dobrych. Niezależnie od wartości i zalet człowieka, Bóg obdarza go
najlepszymi darami.
Niezależnie od tego, czy człowiek jest święty czy grzeszny, pragnieniem Boga jest jego najwyższe dobro. To właśnie jest
agape. Stan ducha, w którym się stwierdza: "Niezależnie od tego, co mi uczyni człowiek, nie będę się starał mu szkodzić,
nie będę szukał zemsty, tylko jego najwyższego dobra". Inaczej mówiąc, miłość chrześcijańska (agape) jest
nieprzezwyciężoną życzliwością i nie dającą się pokonać dobrą wolą. Nie oznacza jedynie emocji - jest świadomym zwycięstwem nad
wolą. Angażuje całego człowieka, choć nie tyle jego emocje, co przede wszystkim umysł i wolę.
Opracowanie redakcyjne na podstawie: William Barclay, New Testament Words